Ας ξεκινήσουμε με την πόλη Ιερουσαλήμ που αναφέρει η Άννα Κομνηνή στο γνωστό έργο της ΑΛΕΞΙΑΔΑ, ήταν στο σημερινό νησί Ιθάκη, ή στην Κεφαλονιά ;
Μια ερώτηση που η απάντησή της αν και δύσκολη, μπορεί να ανατρέψει πολλά μέχρι τώρα δεδομένα. Oι ιστορικές αφηγήσεις της Κομνηνής μαρτυρούν ότι ο Ρομπέρτος Γυϊσκάρδος ασθενεί σε τοποθεσία (ακρωτήριο) με το όνομα Αθέρας κάπου στην Κεφαλονιά και οι κάτοικοι του δείχνουν το νησί Ιθάκη, όπου στην υπάρχουσα τότε ερειπωμένη πόλη Ιερουσαλήμ θα βρει πηγή με κρύο νερό να δροσίσει τον πυρετό του.
“6.6.1 … αὐτὸς δὲ (Γυϊσκάρδος) εἰς μονήρη γαλέαν εἰσελθὼν τὴν Κεφαληνίαν κατέλαβε. Καὶ πρὶν ἢ ταῖς λοιπαῖς δυνάμεσι καὶ τῷ υἱῷ αὐτοῦ ἑνωθῆναι, ἐγκαρτερῶν ἔτι περὶ τὸν Ἀθέρα (ἀκρωτήριόν τι τοῦτο τῆς Κεφαληνίας) λάβρῳ κατέχεται πυρετῷ. Μὴ φέρων δὲ τὴν τοῦ πυρετοῦ φλόγωσιν ὕδωρ ψυχρὸν αἰτεῖ. Τῶν δὲ περὶ αὐτὸν ἁπανταχοῦ σκεδασθέντων εἰς τὴν τοῦ ὕδατος ζήτησιν, τῶν ἐγχωρίων τις πρὸς αὐτούς φησίν·

«Ὁρᾶτε ταυτηνὶ τὴν νῆσον τὴν Ἰθάκην. Ἐν αὐτῇ πόλις μεγάλη πρῴην ᾠκοδόμηται Ἱερουσαλὴμ καλυμένη, κἂν τῷ χρόνῳ ἠρείπω ται· ἐν αὐτῇ πηγὴ ἦν πότιμον ἐς ἀεὶ καὶ ψυχρὸν ὕδωρ ἀναδιδοῦσα.»

Αθήρ (Αθέρας) όμως σύμφωνα με προηγούμενη ανάλυση και παλαιούς χάρτες πορτολάνους στο άρθρο μου -ΤΑΞΙΔΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΟΜΗΡΙΚΗ ΙΘΑΚΗ-, αποδεικνύεται η σημερινή χερσόνησος της Άσσου με το «νησί» της φρούριο.
(Βλέπε στους κάτωθι χάρτες Asso – Athira, κλικ για μεγέθυνση).

Και γιατί το νησί φρούριο της Άσσου το ονομάζει η Κομνηνή Ιθάκη;
Μα η Άννα Κομνηνή είναι μεγαλωμένη σύμφωνα με την παιδεία της εποχής με τον Όμηρο στα χέρια από μικρό παιδί, ποιο κοντινό νησί μπορούσαν να βλέπουν από την Κεφαλονιά; Μόνο την Ιθάκη κατά τον ‘Oμηρο, άρα το ονόμασε συμπερασματικά.
Αυτό είναι η μία εκδοχή, η άλλη είναι να λεγόταν τότε πραγματικά Ιθάκη γιατί οι πληροφορίες που γράφτηκε η Αλεξιάδα ήταν μέσα από επίσημα έγραφα του Βυζαντινού κράτους, μα και από μαρτυρίες του γιού του Γυισκάρδου, Βοϊμούνδου που πολύ θαύμαζε η Άννα λόγω της ομορφιάς του και επισκέφτηκε πολλές φορές το Βυζαντινό παλάτι.
Έπειτα μη ξεχνάμε πρώτον ότι και μια κόρη του Ρομπέρτου έζησε και πέθανε στην Κωνσταντινούπολη σαν επίδοξη αυτοκράτειρα κατόπιν σύναψης συμφωνίας επιγαμίας το1074 μχ και μόνο από τύχη δεν βασίλεψε, και δεύτερο την εξόχως λεπτομερή περιγραφή της μεταφοράς της σωρού του Νορμανδού στην Ιταλία, που σημαίνει ότι είχε άριστες περιγραφές από κάπου.
Oι ικανότατοι Άραβες χαρτογράφοι και ειδικότερα ο Αλ-Ιντρίσι έδωσαν το όνομα του Γυισκάρδου στο μεγάλο κόλπο που σχηματίζουν οι δύο μικρότεροι κόλποι του Μύρτου και της Άσσου, αλλά αφού χτίστηκε το φρούριο Άσσος (και απέκτησε όνομα η περιοχή) από την μία και ένεκα του πολύ χρησιμοποιούμενου λόγω ασφαλείας όρμου του σημερινού Φισκάρδου, το όνομα «μεταφέρθηκε» από τους ναυτικούς από το μεγάλο Β.Δ. κόλπο της Κεφαλονιάς, στο μικρό και ακατοίκητο για αρκετούς αιώνες μετά τους Ρωμαίους λόγω των πειρατών όρμο του τωρινού Φισκάρδου.
Ενδεικτικό στοιχείο της παραπάνω υπόθεσης είναι και ο κατωτέρω χάρτης του Antre Thevet – 1586 μχ. που τοποθετεί τον κόλπο του Φισκάρδου Δυτικά της Ερίσσου και όχι Ανατολικά στο κανάλι της σημερινής Ιθάκης.
(κλικ για μεγέθυνση).

Μια πολύ καλή χαρτογραφική ανάλυση επί του προκειμένου θα βρείτε στο διαδίκτυο στην μελέτη:
Ευάγγελος Λιβιεράτος,
“Σχήματα και ονόματα της Κεφαλονιάς,
χαρτογραφικές απεικονίσεις μέχρι τον 18ο αιώνα”, στο:

Microsoft Word – Livieratos_Argostoli_2007_SINE_OK.doc – Livieratos_Argostoli_2007.pdf

Μερικές υποθέσεις τώρα για την πόλη Ιερουσαλήμ:
Αν κρίνουμε από το χριστιανικό όνομα, πρέπει να κτίστηκε την εποχή που ο Ιουστινιανός εργάστηκε πάνω στην εξάπλωση της Δυτικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και την καταπολέμηση των Βανδάλων, με κύριο μέσον σταθερότητας την εξάπλωση του χριστιανισμού. Κατά την περίοδο της βασιλείας του (550 μχ περίπου),το νησί της σημερινής Ιθάκης αποκαλείται «Ηθρακή νήσος» δηλαδή κατεστραμμένη νήσος, άρα στην περιοχή δεν είχε μείνει πέτρα επί πέτρας. Την περίοδο αυτή κτίζεται και το φρούριο της Πάτρας και ίσως το σχέδιό του Ιουστινιανού να ήταν μια δεύτερη καστροπολιτεία στιλ Μονεμβασιάς στο “νησί” της Άσσου, μόνο που δεν πρόλαβε να δημιουργηθεί γιατί ενέσκηψαν οι Άβαροι, ή οι Άραβες πριν οχυρωθεί καλά και πριν συγκροτηθεί το θέμα Κεφαλληνίας (809 μχ), ώστε να μπορεί να την υπερασπισθεί από πειρατείες.
Αλλωστε και η παλαιοχριστιανική εκκλησία του Φισκάρδου (βλέπε φωτό κατωτέρω), κατά τον έκτο αιώνα κτίστηκε και αυτή στο γενικό πνεύμα του εκχριστιανισμού.

Από τότε η Ιερουσαλήμ της Κομνηνής έμεινε ερειπωμένη πόλη με μόνο την πηγή της (που επίσης αναφέρω «Πηγές στο κάστρο Άσσος»), να τρέχει άφθονο νερό το οποίο προφανώς στέρεψε από τον πολύ ισχυρό σεισμό του 1464 μ.χ. με τα ίχνη της όμως να υπάρχουν ακόμα. Σε αυτή την κατάσταση βρήκε την πόλη (βυζαντινά ερείπια) όπως γράφει ο Ενετός προβλεπτής Φραγκίσκο Τιέπολο (χάρτης Α), όταν άρχισε να φτιάχνει το φρούριο της Άσσου.


(Χάρτης Α)
Στο παραπάνω τοπογραφικό (αρχεία Βενετίας), μπορείτε να διακρίνετε πάνω στο νησί της Άσσου αρχαία τείχη και κτίσματα, που μερικά από αυτά έχουν χρησιμοποιηθεί σαν θεμέλια για το νεότερο Βενετσιάνικο κάστρο.
Πιστεύω ότι όλη η ζωή της Ιερουσαλήμ δεν ξεπέρασε παρά μερικές δεκαετίες.

(Χάρτης Νο 1)
Στον χάρτη του 1600  (Νο 1) παρατηρούμε τον κόλπο του Αργοστολίου, τον κόλπο του Αθέρα (Tolossi) κάπως μεγεθυμένον βέβαια που διαμορφώνει την χερσόνησο της Παλικής, το πόρτο- Φισκάρδο (Guiscardo) και κολλητά το πόρτο- Φώκι (Focchi). Oύτε ο μεγάλος κόλπος του Μύρτου υπάρχει, ούτε ο κόλπος της Σάμης! Το porto – Focchi (πόρτο- Φώκι), προέρχεται πιθανόν από το Ιταλικό Foce που σημαίνει στόμιο, ή εκβολή ποταμού. Αυτή η ονομασία δόθηκε προφανώς στο κόλπο της Σάμης ένεκα του σχήματος που έχει ο κόλπος-πορθμός με το νησί της Ιθάκης, (και το μεταξύ τους κανάλι όμοιο με φαρδύ τμήμα ποταμού που εκβάλει από τη Βόρεια και Νότια πλευρά), μια και η Σάμη ήταν σορός ερειπίων τότε (Ιωσήφ Παρτς) και άρα μη γνωστή για να πάρει το όνομά της ο κόλπος.

Αυτό αποδεικνύεται στο παρακάτω κατά 200 χρόνια παλαιότερο νησολόγιο του Buondelmonti (1420 μ.χ.) όπου ο ίδιος κόλπος (Fochi) αναφέρεται σαν porto Samo
Επίσης βλέπουμε το τοπωνύμιο Ατέρρα  (Aterra) τοποθετημένο στην Παλική με καμία σχέση πιστεύω ως προς το σημερινό Αθέρα μια και τότε λεγόταν porto Cera, όπως μεταξύ πόρτο- Focchi και πόρτο- Φισκάρδο το Παλαιόκαστρο που είναι ο σημερινός οικισμός Πύργος στην Πλαγιά Ερίσσου όπως δείχνει ο νεότερος χάρτης Νο 2, ( Βόρεια).

(Χάρτης Νο 2)

Από τη θέση του τοπωνυμίου Παλαιόκαστο, (Πύργος Ερίσσου), στο χάρτη Νο 1 και στον πιο σύγχρονο Νο2  (1720 – 40 μχ.) θα διαπιστώσει κανείς ότι η γλώσσα στεριάς μεταξύ του πόρτο- Φισκάρδο και πόρτο Focchi είναι η Έρισσος, άρα οι δύο κόλποι είναι Δυτικά και Ανατολικά της Ερίσσου αντίστοιχα. Άρα και έτσι αποδεικνύεται για μια ακόμα φορά ότι Γυϊσκάρδος πέθανε στον σημερινό κόλπο Άσσου- Μύρτου ο οποίος είχε πάρει και το όνομά του porto Guiscardo.

(Νησολόγιο του Buondelmonti, ο χάρτης έχει αναστραφεί για σωστό προσανατολισμό, στο κάτω μέρος «Νότιο», ο κόλπος του Αργοστολίου).

Ο ίδιος χαρτογράφος στο βιβλίο του «Liber Insularum Archipelagi», δηλαδή το «Βιβλίο των Νησιών» του 1420μχ.  στη σελίδα 58, αναφερόμενος στη Κεφαλονιά “φωτογραφίζει” την ακριβή θέση του πόρτο Φισκάρδο στο Δυτικό της τμήμα :

… «Ad occiduum ergo Viscardus portus, a roberto Viscardus, domino Apuliae dictus apparet.»…

( Μετάφρ.) … « Στα Δυτικά το portus Viscardus,…

Για αυτόν τον κόλπο, (το πόρτο Φισκάρδο) θα αναφέρω επίσης μια παρατήρηση του Ευάγ. Λιβιεράτου στο ανωτέρω νησολόγιο του Buondelmonti (1420 μχ.).

«Αξίζει να σημειωθεί με έμφαση η εικονική
αναπαράσταση εκτεταμένου αρχαιολογικού χώρου (ερείπια κιόνων με τμήματα τειχών), στο βορειοδυτικό άκρο του νησιού, με αναφορά και κατάληξη στο “portus Viscarbus” που παραπέμπει σε σημαντική προγενέστερη του χάρτη εγκατάσταση».

Σε αυτή τη παρατήρηση του κ Λιβιεράτου και στην απεικόνιση στον αναφερόμενο χάρτη κιόνων και τμήματα τειχών (βλέπε χάρτη), θα προσθέσω και εγώ το ευρεθέν κιονόκρανο – αγία Τράπεζα επί του ισθμού της χερσονήσου της Άσσου (άρθρο Άσσος η μυστήρια), συν τα αρχαία τείχη θεμέλια του σημερινού σωζόμενου Ενετικού τείχους.

(Το προαναφερθέν κιονόκρανο)

Μήπως έχουμε πλέον την κατεστραμμένη αρχαία πόλη (petilia distruta) που αναφέρουν και μπορείτε να διακρίνετε προς τα βόρειοδυτικά, οι πολύ παλαιοί χάρτες όπως ο χάρτης (Νο 1) ?

Έπειτα υπάρχουν και οι αναφορές – μαρτυρίες γνωστών ταξιδιωτών όπως του έτους 1512 (το Ενετικό φρούριο έγινε 80 χρόνια μετά περίπου), που τα τότε αρχαία κτίσματα του κάστρου της Άσσου φαίνονται ξεκάθαρα από καράβι.

Ας διαβάσουμε λοιπόν έναν:
Francesco Grassetto Da Lonigo
σ. 29 και σ. 39

σ 29
13. “A hore XI da castel Tornese levamo con il terzaruol, a hore 23 in porto de
Viscardo. Qui antiqua era una tera nominata Asso. Questo porto è in la isola dela
Zefalonia, dela quale parleremo a dì do agosto 1513, et anche dele altre terre che erano in questa.”

(Μεταφραση):
“Από την 11η ώρα (που φύγαμε) από το Χλεμούτσι φτάσαμε με τα πανιά μισομαζεμένα την 23η ώρα στο λιμάνι του Φισκάρδου. Εδώ υπήρχε μια αρχαία πόλη που τη λέγανε Άσσο. Αυτό το λιμάνι είναι στο νησί της Κεφαλονιάς, για το οποίο θα μιλήσουμε τον Αύγουστο του 1513, όπως και για άλλες πόλεις που ήταν σε αυτό.»
Σημ:(Το Χλεμούτσι είναι το κάστρο της Κυλλήνης)”.

Ακολούθως δεύτερη αναφορά:

σ. 39

“Et già da ogni parte il cielo stellato apparea, quando unite di porto uscimo, et a hore circha sei

de giorno gionti se ritrovamo in porto di Viscardo, posto a capo dela isola de

Cephaleunia. Quivi le mure dela antiqua terra dicta Asso appareno, et sone dicto le

fuste esser a Porto Figer over a Sancta Maura,” …

(Μετάφρ.)
…«Και ταξιδέψαμε όλη νύχτα κάτω από τον έναστρο ουρανό, από όταν φύγαμε από το τελευταίο λιμάνι, και γύρω στις 6 το πρωί φτάσαμε πάλι στο λιμάνι του Φισκάρδου, τοποθετημένο σε ένα ακρωτήριο του νησιού της Κεφαλονιάς. Υπάρχουν ορατά τα τείχη της αρχαίας πόλης που λέγεται Άσσος, και λένε πως οι (πειρατικές) φούστες που λέγαμε είναι στο λιμάνι της Βασιλικής στη Λευκάδα,» …

Συμπέρασμα:

Πως γίνεται από το porto Viscardo (Φισκάρδο) να φαίνονται τα τείχη της Άσσου??
Μόνο αν το porto Viscardo ήταν τότε το σημερινό porto Myrtos – Assos είναι κάτι τέτοιο πραγματικό και κατανοητό.
Υπάρχει κάποια αμφισβήτηση??
Υ.Γ.
Oλη η παρουσίαση είναι μια μελέτη από διάφορες πηγές και πιθανόν επειδή δεν είμαι ιστορικός να υπάρχουν λάθη, ή αμφισβητήσεις. Τα συμπεράσματά μου όμως έχουν κάποια σοβαρά πιστεύω ιστορικά στηρίγματα.

Ευκαιρία λοιπόν, ή καλύτερα πρόκληση θα έλεγα, να διαλευκάνουμε κάποιες ενδιαφέρουσες πτυχές της ιστορίας του τόπου μας.

Επίπλέον:

Μία μελέτη μου πάνω σε έρευνα του γνωστού ιστορικού Σάθα δημοσιευμένη στο βιβλίο K. Sathas, Mnemeia,  τόμος V,  που μεταξύ άλλων φιλοξενεί και την πρόταση των Κεφαλλήνων προς την Βενετία για οχύρωση του νησιού – ακρωτηρίου της Άσσου, πιστοποιεί ακόμα περισσότερο την άποψη ότι “Φισκάρδο” μετά το θάνατο του Γυισκάρδου (1085 μχ.) ονομαζόταν αρχικά ο σημερινός κόλπος Μύρτου – Άσσου:

In Lettere del Reggimento della Kefalonia de 18 ottobre 1584

                          CAPITULA COMMUNITATUM

215

Reverentemente si racorda et con ogni summissione si supplica Vostra Serenita che voglia haver in consideratione la consideratione di questo suo fidelissimo populo et provederli di luoco dove si possa salvar in caso di guerra et incursion degl’ infedeli, perche la fortezza dell’  isola e cosi picciola che non capisse la vigesima parte delli suoi fidelissimi  sudditi, et percio nelle guerre et incursioni passate sono sta menate in captivita un numero infinito di persone, parle de guali ancora si attrovano in mano d’ infideli, ma la maggior parte furono liberati nella  felice guerra navale. Vi sono  molti luochi che si potriano accommodar con poca spesa per conservar il popolo predetto, ma non vi  e luoco piu il atto che sito nominato Asso nella pertinentia di Viscardo ultimo capo di ponente, il quale sito naturalmente e inespugnabile non possendo esser battuto ne minato da niuna parte, ne puo esser assediato, perche da ogni tempo si puo con facilita soccorrer, per esser circondato dal mare con diruppi inforno inaccessifili, come meglio Vostra Serenita dalli suoi rappresentanti potra esser informata.

Adi 17 Luglio. Al secondo capitolo delli spettabili Ambassatori della Ceffalonia circa il fortificare il luoco d’ Asso sia risposto, che non ci manchera con opportuna occasione di prender quelle informationi che si stimeranno necessarie in tal proposito.

de parte……………………………70

de non ………………………….5

non sinceri……………………….35

Μεταφράζουμε λοιπόν  κάπως ελεύθερα τη Βενετσιάνικη διάλεκτο, (τα έντονα γράμματα):

“Υπάρχουν πολλές τοποθεσίες που μπορούν με λίγα έξοδα  να φιλοξενήσουν και να σώσουν τους προαναφερθέντες (τους κεφαλλονίτες από εχθρικές και πειρατικές επιθέσεις δηλαδή), αλλά δεν γνωρίζετε μία τοποθεσία περισσότερο κατάλληλη ονομαζόμενη Άσσο που είναι το δυτικότερο ακρωτήριο (capo – κεφαλή)  του Φισκάρδου, φυσικά απόρθητη που δεν μπορεί να κτυπηθεί με κανένα τρόπο, γιατί περιβάλλεται από θάλασσα και απόκρημνα υψώματα, μπορείτε δε να ενημερωθείτε καλύτερα από τους αντιπροσώπους σας”.

Μπορεί να απαντήσει κάποιος βέβαια ότι ναι, αλλά αν τότε “Φισκάρδο” ονομαζόταν όλη η σημερινή Έρισσος και εξηγείται ότι η Άσσος δεν ήταν τοποθεσία του κόλπου του Φισκάρδου αλλά τμήμα της σημερινής Ερίσσου που τότε λεγόταν Φισκάρδο?

Αυτή η υπόθεση είναι αδύνατη γιατί στη συνέχεια και κατά την ίδια χρονολογία (1584) υπάρχουν οι τοποθετήσεις ιερωμένων στη Κεφαλονιά, όπου μεταξύ άλλων αναφέρεται:

…«protopapa Marco Cangelari, et Filipo Cangelari da Erisso»…  και συγκεκριμένες επαρχίες  Pilaro, Palicchi, Livatho, Thinea, Erisso, Samo.

Με ημερομηνία, Cefalonia 1584  27 Gennaro.

Άρα τότε η Άσσος βρισκόταν στο κόλπο του Φισκάρδου ή Όχι??

Ρόκκος Σπύρος.

Υ.Γ.

Το «πρόπλασμα» του άρθρου δημοσιεύτηκε με τίτλο:
“Iθάκη-Iερουσαλήμ κατά την Aννα Kομνηνή” στις 8.3.2012 -στο: NEWS EXPRESS
KEFALONIAN MANTATA
ΤΟ PORTAL της εφημερίδας ΗΜΕΡΗΣΙΟΣ